Val d'Aoûta et Arpitania diens les payis «baltes»

http://www.nasz-czas.lt/509/mniejsz.html

Citation :

Mniejszo?ci narodowe. Europa




Waldota?czycy




Nazwa mniejszo?ci narodowej, zamieszkuj?cej pó?nocno - zachodni? cz??? Italii, pochodzi od nazwy ma?ego regionu, zajmuj?cego 3,26 tys. km.kw. - Valle d’Aosta ( po w?osku), Vallee d’Aoste ( po francusku) i Vald’Outa ( po prowansalsku). Prowansalczycy jeszcze nazywaj? j? dolin? Veulla. Jest to dolina w Alpach, stolic? regionu jest miasteczko Aosta (lub Ota, Osta) i oznacza to "dolina Aosty". Sami siebie mieszka?cy doliny nazywaj? Valodotains - Waldota?czycy. Ogó?em w Italii mieszka ok. 100 tys. ludno?ci frankoj?zycznej, a dok?adniej mówi?c franko - prowansalskiej, u?ywaj?cej j?zyka prowansalskiego, podobnego do francuskiego.

Wszystkie grupy frankoj?zyczne mieszkaj? wzd?u? granicy francuskiej. O Brygaskach ju? wcze?niej pisa?em, mieszkaj? oni na po?udniu Piemontu i w Ligurii, tj. prawie przy samym morzu. Waldota?czycy mieszkaj? na pó?noc od Piemontu, na styku granic Italii, Francji i Szwajcarii. Tak?e w j?zyku frankoprowansalskim rozmawiaj? w niektórych miejscowo?ciach Piemontu, np. w piemonckiej prowincji Turyn (w dolinach Val Germanasea, Val Cluson i Val Pelis); w innych przygranicznych dolinach Piemontu i Val Sangone, Val de Suse, Valle Cenischia, Valle Vij, Valle Ala, Val Grande, Val Locana, Val Piantonetto, Val Soana, Faeto i Celle San Vito. Ludno?? Valle d’Aosty (115 tys. mieszka?ców) jest dwuj?zyczna, rozmawia po franko - prowansalsku i w?osku, te 2 j?zyki s? te? oficjalnymi pa?stwowymi j?zykami Autonomicznego Regionu Valle d’Aosta. Jak si? u?ywa tych j?zyków na co dzie?, ilu ludzi rozmawia ka?dym z nich, trudno jest okre?li?, na razie nikt takich bada? nie prowadzi?. Ludno?? miejscowa, autochtoniczna, ch?tniej u?ywa frankoprowansalskiego, ale jest nie ma?o ludno?ci nap?ywowej z po?udnia Italii, która rozmawia po w?osku, chocia? zna i frankoprowansalski. J?zyk francuski, czy te? frankoprowansalski, j?zykiem urz?dowym w Valle d’Aosta by? od ?redniowiecza, od 1561 r., i tylko przez krótki okres rz?dzenia faszystów - lata 1925-1945, by? on zakazany. Oficjalne dokumenty prowadzone s? w literackim j?zyku francuskim, rozmawia si? jednak po frankoprowansalsku. Wszyscy urz?dnicy pa?stwowi musz? obowi?zkowo zna? 2 j?zyki i prowadzi? dokumentacj? równie? w 2 j?zykach. Tylko w s?dach u?ywa si? wy??cznie w?oskiego. Nazwy ulic, miasteczek i wsi, drogowskazy s? w 2 j?zykach ( po francusku i po frankoprowansalsku) i tylko w stolicy Aoscie s? napisy po w?osku. O takim stanie rzeczy rz?dy Francji i Italii zadecydowa?y jeszcze 1948 r. Równie? w tym?e roku by? podpisany statut o autonomii Valle d’Aosta, podpisa?y go rz?dy Italii i Francji. W szko?ach nauczanie j?zyków francuskiego (literackiego) i w?oskiego jest jednakowe, jednakowa liczba godzin we wszystkich szko?ach ( nie ma oddzielnych szkó? francuskich czy w?oskich). J?zyka frankoprowansalskiego w szko?ach nie naucza si?, dlatego niektóre organizacje Waldota?czyków walcz? o wprowadzenie go do szkó?. Na terenie regionu s? transmitowane programy w j?z. francuskim z Francji (France 2) i Szwajcarii (Swiss TV).


Lokalnych stacji telewizyjnych czy radiowych, nadaj?cych wy??cznie po francusku nie ma. III publiczna stacja TV i niektóre lokalne prywatne stacje telewizyjne oraz radiowe nadaj? niektóre programy (przewa?nie informacyjne) po francusku i frankoprowansalsku. W kilku lokalnych gazetach w?oskich s? strony po francusku albo frankoprowansalsku (gazety w tych j?zykach si? nie drukuje). S? zespo?y folklorystyczne, ?piewaj?ce ludowe piosenki po francusku i frankoprowansalsku. W bibliotekach s? ksi??ki w tych j?zykach (tak?e i po w?osku). Zespo?y i teatry ludowe s? finansowane przez lokaln? administracj?. Waldota?czycy nazywaj? swój kraj "Tybetem Zachodnim", bo le?y w?ród gór lub "w?oskim Quebekiem", bo jest to region frankoj?zyczny, znajduj?cy si? poza granicami Francji.


Valle d’Aosta obejmuje górzyste tereny Alp Zachodnich (Alpy Penni?skie, Alpy Graickie, Masyw Mont Blanc) mocno rozcz?onkowane sieci? dolin rzecznych z najwi?ksz? rzek? Dora Baltea. Od V wieku Valle d’Aosta zasiedlona by?a przez celtyckie plemi? Salassi. W 25 r. p.n.e. podbita przez Rzymian, którzy za?o?yli stolic? Aosta (kiedy? to by?a Augusta Praetoria). Po upadku imperium rzymskiego (476 r.) dosta?a si? pod panowanie Ostgotów (Ostrogotów), po nich nale?a?a do Bizancjum, pó?niej z pó?nocy przybyli germa?scy Longobardowie, wyparli Bizantyjczyków i za?o?yli swoje królestwo w pó?nocnej Italii. W V wieku terytorium to zaj?li Burgundowie, od VII wieku Valle d’Aosta nale?a?a do pa?stwa Franków, a po jego podziale (843 r.) by?a pod panowaniem ró?nych rodów ksi???cych. Od XI wieku we w?adaniu hrabiów z dynastii savoyskiej (sabaudzkiej), dzieli?a losy Sabaudii i Piemontu. W 1773 r. uzyska?a autonomi?. W 1800 przy??czona wraz z Sabaudi? do Francji, w 1814 r. zwrócona (po kongresie Wiede?skim) dynastii sabaudzkiej. W 1860 r. w??czona do zjednoczonego Królestwa Italii. Od 1927 r. nazywa si? prowincja Valle d’Aosta. Jest to region przemys?owo - rolniczy. Przemys? wydobywczy (kopalnie rud ?elaza), metalurgiczny (hutnictwo ?elaza w Aosta), maszynowy, metalowy, w?ókienniczy, drzewny i spo?ywczy. Liczne elektrownie wodne. Uprawa kukurydzy, ?yta, ziemniaków, winogron, drzew owocowych. Hodowla byd?a i owiec. Eksploatacja lasów. Rozwini?ta turystyka. S? te? w Valle d’Aosta gminy, w których mieszkaj? niemieckoj?zyczni Walserzy (Walser w oryginale), tam ludno?? jest trójj?zyczna. Maj? Waldota?czycy swoj? parti? polityczn?, która m.in. jest cz?onkiem EFA: Unia Waldota?ska.


Warto tak?e przyjrze? si? takiemu zjawisku politycznemu jak Ruch Arpitanii. Arpitania - to historyczna kraina, obejmuj?ca terytorium j?zyka arpita?skiego. Takiego pa?stwa co prawda nigdy nie by?o. Arpitania ogarnia frankoj?zyczn? Valle d’Aosta w Italii, Sabaudi? we Francji i Romandi? (frankoj?zyczny region Szwajcarii). J?zyk arpita?ski - to po prostu inna nazwa j?zyka frankoprowansalskiego, zwanego tak?e savojskim lub sabaudzkim. Jest to j?zyk po?redni mi?dzy j?zykiem okcyta?skim, piemonckim i francuskim (znany tak?e jako j?zyk "oil"). W czasach panowania Rzymian wsz?dzie panowa? j?zyk ?aci?ski lub tzw. "?acina ludowa". Pó?niej do tego regionu nap?yn??y plemiona germa?skie. Na pó?nocy Francji du?e wp?ywy na lokaln? ?acin? mieli Frankowie, tam utworzy? si? j?zyk "oil" (pó?niej nazwany francuskim). Na po?udniu najwi?kszy wp?yw mieli Westgoci (Wizygoci) - tam utworzy? si? j?zyk "oc". Na wschodzie Francji osiad?y plemiona Burgundów i tam sformowa? si? j?z. frankoprowansalski.


Ruch Arpitanii zrodzi? si? w 1970 r. Jego przywódc? by? Joze Harietta (wed?ug innych ?róde? Josef Hanriet). Istniej? 2 ruchy: Petita Arpitania (Ma?a Arpitania) - cz?onkowie tego ruchu chc? utworzy? oddzielne pa?stwo lub ostatecznie euroregion sk?adajacy si? z Valle d’Aosta, Sabaudii, Valais (kanton Szwajcarii), niektórych ma?ych miejscowo?ci francuskich, le??cych w przygranicznym z Itali? pasie i niektórych miejscowo?ci Italii (prócz Valle d’Aosta). Inny ruch, tzw. Granta Arpitania (Wielka Arpitania)ma podobne cele jak i "Ma?a Arpitania", lecz terytorium Arpitanii okre?la szerzej, dodaj?c do powy?szego jeszcze francuskie historyczne prowincje Lyonnais, cz??? Burgundii, cz??? Franche - Comte i cz??? prowincji Dauphine, a tak?e ca?? szwajcarsk? Romandi?.




Robert Szyma?ski

Nasz Czas 9/2005 (659)

*"¶¥¨°⌂↔! ; ○8,5%a+b)x¼æ ?

↑&ß♣ !!!!

Nom de Gu, te prèdze lo letton, Loren'?!?

oua, ma d'amo miou lo... tettons (!!!)

Apoué mè los tétons lettons.